بررسی تأثیر تيپ شخصيتی سرمایه‌گذاران بر سوگیری‌های رفتاری‌شان در بورس اوراق بهادار تهران

خلاصه

یکی از مهم‌ترین مباحث مطرح‌شده در مالی رفتاری از گذشته تاکنون سوگیری‌های رفتاری بوده است. سوگیری‌های رفتاری اشتباهات سیستماتیکی تعریف‌شده‌اند که در فرایند تصمیم‌گیری و همچنین هنگام قضاوت روی می‌دهند.

سوگیری‌های رفتاری در بازار، بسیار مشاهده می‌شوند. برای مثال سرمایه‌گذاران به تبعیت از یکدیگر و بدون بررسی کافی اقدام به خرید و یا فروش یک سهم خاص می‌نمایند که به‌تبع این رفتار صف‌های خرید و یا فروش شکل می‌گیرد که از مصادیق الگوهای رفتاری خاص حاکم بر بازار است. در پژوهش حاضر هدف شناسایی تعدادی از سوگیری‌های (تورش‌های) رفتاری متداول در میان سرمایه‌گذاران بورس اوراق بهادار تهران و تشخیص تیپ شخصیتی آنان از طریق آزمون شخصیت مایرز- بریگز (MBTI) است. این پژوهش راهنمایی برای شناخت بهتر نحوه تصمیم‌گیری سرمایه‌گذاران و بهره جستن از این شناخت در جهت اتخاذ تصمیمات سرمایه‌گذاری بهتر در بازار سرمایه ایران را فراهم می‌نماید. جهت بررسی ارتباط بین تیپ‌های شخصیتی سرمایه‌گذاران و سوگیری‌های رفتاری مشخص‌شده، از آزمون تحلیل واریانس استفاده گردیده است. با استفاده از آزمون دانت نیز تیپ‌های شخصیتی با بیشترین سوگیری‌ رفتاری و کمترین سوگیری‌ رفتاری مشخص‌شده است.

جمع‌آوری داده‌ها در این پژوهش از طریق پرسش‌نامه انجام‌شده و در پایان محققان به این نتیجه رسیده‌اند که کلیه فرضیه‌ها (به جزء فرضیه چهارم) تأیید و بین تیپ‌های شخصیتی و سوگیری‌های رفتاری «فرا اعتمادی، باورگرایی، زیان گریزی و دگرگون گریزی» در سرمایه‌گذاران رابطه معناداری وجود دارد.

١. مقدمه

 یافته‌ها حاکی از آن است که سرمایه‌گذاران همیشه به‌طور منطقی و بدون اریب، همان‌گونه که مدل‌های رایج نشان می‌دهند، رفتار نمی‌کنند و این مساله نقطه آغازینی برای پیدایش مالی رفتاری است. پیشینه مالی رفتاری به‌طور تقریبی به اوایل دهه هفتاد میلادی بازمی‌گردد. در کل عرصه ظهور علوم رفتاری در مباحث مالی، یک رویکرد جدید نسبت به مطالعات بازارهای مالی است. این رویکرد به این موضوع می‌پردازد که برخلاف مباحث و نظریه‌های مالی استاندارد، گرایش‌های رفتاری و شناختی می‌تواند بر قیمت دارایی‌های مالی تأثیرگذار باشد. [١١] مالی رفتاری در اصل به دنبال تأثیر فرایندهای روان‌شناختی در تصمیم‌گیری‌های سرمایه‌گذاری است. یکی از مهم‌ترین مباحث مطرح‌شده در مالی رفتاری از گذشته تاکنون سوگیری‌های رفتاری بوده است. سوگیری‌های رفتاری اشتباهات سیستماتیکی تعریف‌شده‌اند که در فرایند تصمیم‌گیری و همچنین هنگام قضاوت روی می‌دهند [١٥]. سوگیری‌های رفتاری در بازار، بسیار مشاهده می‌شوند. برای مثال سرمایه‌گذاران به تبعیت از یکدیگر و بدون بررسی کافی اقدام به خرید و یا فروش یک سهم خاص می‌نمایند که به‌تبع این رفتار صف‌های خرید و یا فروش شکل می‌گیرد که از مصادیق الگوهای رفتاری خاص حاکم بر بازار است.

شخصیت نیز ازجمله عوامل روانی است که در تمامی رفتارهای انسانی ازجمله سرمایه‌گذاری، نقش بارز و مشخصی را دارد. چنانچه در مدیریت منابع انسانی نیز یکی از عوامل اساسی و مهم برای تعیین شغل و حرفه افراد است. شخصیت درواقع نیمرخی از توانایی‌ها، قابلیت‌ها و استعدادهای انتسابی و اکتسابی که در ادراک، نگرش و رفتار انسان‌ها نمود می‌یابد. به‌طورکلی صفات شخصیتی ویژگی‌های دایمی هستند که فرد در اکثر موارد از خود نشان می‌دهد. پژوهش حاضر به بررسی تیپ شخصیت سرمایه‌گذاران در بورس اوراق بهادار و اثرات آن بر نوع سوگیری آن‌ها در سرمایه‌گذاری‌هایشان پرداخته و ٥ مورد رایج از انواع سوگیری‌های رفتاری را به‌عنوان متغیر وابسته و تیپ شخصیتی را نیز به‌عنوان متغیر مستقل با استفاده از مدل تیپ شخصیتی مایرز- بریگز موردبررسی قرار داده است. هدف این پژوهش شناخت سوگیری‌های رایج، تیپ‌های شخصیتی سرمایه‌گذاران و تلاش برای رفع برخی مشکلات و نارسایی‌های ناشی از الگوهای رفتاری است. مخصوصاً در جامعه ما که ساختارهای خاص فرهنگی و اجتماعی و تاثیر آن‌ها بر رفتارهای فردی و گروهی افراد به‌ویژه در بازار سرمایه، شناخت تئوری‌ها و مدل‌های تحلیلی و شناختی مالی رفتاری را برای فعالان و مسئولان سرمایه‌گذاری اجتناب‌ناپذیر می‌نماید.

٢. مبانی و چارچوب نظری تحقیق

 هیچ پژوهشی در خلا صورت نمی‌گیرد، بلکه در ادامه روند علم و حوزه خود قرارگرفته و بخشی از دانش مربوطه را کامل‌تر می‌کند. این پژوهش نیز از این امر مستثنا نیست. با این توضیح که بررسی‌های صورت گرفته در مالی رفتاری بیشتر با توجه به نوپا بودن و بینا رشته‌ای بودن آن پژوهش‌های وسیعی صورت گرفته ولی هنوز به پیوستگی کامل نظری و پژوهشی نرسیده است. متدولوژی اقتصاد اثباتی در پی درک رفتار انسان و ماهیت وی است؛ یعنی چگونگی رفتار او نه آن‌طور که باید رفتار کند؛ و این مقوله به‌نوعی با مالی رفتاری ارتباط پیدا می‌کند [٧]. با این مقدمه به بررسی ادبیات و پژوهش‌ها در خصوص مالی رفتاری، سوگیری‌های رفتاری و ارتباط ویژگی‌های روانی با رفتارهای سرمایه‌گذاران می‌پردازیم و به چند مورد آن اشاره می‌کنیم.

سعدی و قلی پور پژوهشی تحت عنوان «بررسی اثرات شخصیت سرمایه‌گذاران و خطاهای ادراکی در سرمایه‌گذاری بورس اوراق بهادار تهران» با نمونه‌ای ٢٠٠ نفری از شرکت بورس اوراق بهادار تهران و با ابزار پرسشنامه به‌منظور بررسی رابطه شخصیت سرمایه‌گذاران (مدل پنج عاملی بزرگ) با پنج نوع خطاهای ادراکی انجام داده‌اند. آن‌ها با استفاده از تحلیل عاملی و همبستگی تلاش کرده‌اند تا صحت فرضیه‌های بیان‌شده مورد آزمون قرار گیرد که از نتایج این پژوهش می‌توان به رابطه متقابل قوی بین شخصیت‌ها با خطاهای ادراکی سرمایه‌گذاران اشاره کرد. آن‌ها خطاهای دسترسی، تصادفی بودن، تشدید تعهد، پس بینی و فرا اعتمادی را موردبررسی قرار داده‌اند [٤]. مصطفائی پایان‌نامه خود را با عنوان «بررسی ارتباط بین تیپ‌های شخصیتی سرمایه‌گذاران و سوگیری‌های رفتاری» به انجام رسانده است با این سوال که آیا بین تیپ‌های مختلف شخصیتی و انواع سوگیری‌های رفتاری رابطه معناداری وجود دارد یا خیر؟ برای پاسخ به این سوال، وی با شناسایی تعدادی از خطاهای رفتاری متداول در میان سرمایه‌گذاران عادی بورس اوراق بهادار تهران (دسترسی اطلاعات، دیرپذیری، تداوم وضعیت کنونی، چارچوب شناختی، نماگری، باورگرایی و کوتاه نگری) و سپس با برقراری ارتباط میان تیپ‌های مختلف شخصیتی و این سوگیری‌های رفتاری از طریق نرم‌افزار SPSS و همچنین آمار توصیفی و استنباطی، نتیجه‌گیری می‌نماید که کدام تیپ شخصیت با کدام سوگیری‌ رفتاری ارتباط دارد. در نتیجه‌گیری‌های وی، جز سوگیری‌های رفتاری «چارچوب شناختی و کوتاه نگری»، بقیه سوگیری‌های رفتاری ذکرشده با تیپ شخصیتی سرمایه‌گذاران رابطه معناداری دارند [٣]. حسینی چگنی و همکاران در پژوهشی به بررسی رابطه شش سوگیری‌ رفتاری (کوتاه نگری، بهینه بینی، خود اسنادی، توان پنداری، دیرپزی و ابهام گریزی) با تصمیمات سرمایه‌گذاری سرمایه‌گذاران در بورس اوراق بهادار تهران طی سال‌های ١٣٨٩ تا ١٣٩١ پرداخته‌اند. هدف این پژوهش آگاهی سرمایه‌گذاران از این سوگیری‌ها و جلوگیری از انحراف تصمیمات آن‌ها در زمینه‌های سرمایه‌گذاری است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد جز سوگیری‌ رفتاری ابهام گریزی که اثری بر تصمیمات سرمایه‌گذاران ندارد، بقیه سوگیری‌های ذکرشده با تصمیمات سرمایه‌گذاران رابطه معناداری دارد، [٢]. پمپین و جان لانگو پژوهشی تحت عنوان «الگو و پارادایمی جدید برای کاربرد دانش مالی رفتاری: خلق برنامه‌های سرمایه‌گذاری بر اساس جنس و تیپ شخصیتی به‌منظور نتیجه‌گیری بهتر از سرمایه‌گذاری»

انجام داده‌اند. در این پژوهش ١٠٠ نفر سرمایه‌گذار با جنسیت‌های مختلف به پرسشنامه شخصیتی و همچنین پرسشنامه خطاهای ادراکی پاسخ داده‌اند و نتایج حاکی از رابطه قابل‌ملاحظه‌ای بین جنسیت، تیپ شخصیتی و خطاهای ادراکی بوده است [١٦]. پمپین همچنین در کتاب خود تحت عنوان «دانش مالی رفتاری و مدیریت دارایی» به بررسی ماهیت دانش مالی رفتاری با تاکید بر کاربرد آن در زمینه مدیریت دارایی‌های مالی و خطاهای سرمایه‌گذاری به‌صورت مجزا می‌پردازد و ضمن ارائه تعریفی از مالی رفتاری و تاریخچه شکل‌گیری آن، در بیست فصل خطاهای ادراکی را به‌صورت کامل موردمطالعه قرار می‌دهد. [١٥]. مایفیلد و همکاران در پژوهشی با عنوان «تیپ شخصیتی و مدیریت سرمایه‌گذاری» به بررسی رابطه بین سرمایه‌گذاری بلندمدت یا کوتاه‌مدت با تیپ شخصیتی سرمایه‌گذاران پرداخته‌اند. آن‌ها با استفاده از پرسشنامه شخصیتی پنج عاملی بزرگ و الگوی معادلات ساختاری (SEM) به این نتیجه رسیده‌اند که افرادی که شخصیت آن‌ها برونگرا است تمایل به سرمایه‌گذاری کوتاه‌مدت دارند و بالعکس افرادی که درون‌گرا و یا ریسک گریز هستند، از این کار گریزانند [١٠]. پان با همکاری استتمن در پژوهشی با عنوان «پرسشنامه‌هایی برای سنجش تحمل ریسک، پشیمانی فرا اعتمادی و دیگر گرایش‌های سرمایه‌گذار» به بررسی روش‌های موجود در شناسایی ویژگی‌های سرمایه‌گذاران می‌پردازند. آن‌ها راهکاری جامع برای سنجش ویژگی‌های تأثیرگذار سرمایه‌گذاران در تصمیماتشان ارائه می‌دهند و به این نتیجه می‌رسند که افرادی باتحمل ریسک بالا، گرایش به فرا اعتمادی و همچنین تمایل به بیشینه‌سازی و سطح بالایی از اعتماد به دیگران دارند. به‌طورکلی مردان بیشتر از زنان ریسک‌پذیرتر و جوانان نسبتاً بیشتر از افراد میان‌سال ریسک را تحمل می‌کنند. آن‌ها درنهایت راهکارهایی را برای کمبودهای موجود در پرسشنامه‌ها با نظرسنجی از ٢٥٠٠ نفر ارائه می‌دهند [١٢]. پژوهشگران مذکور همچنین در پژوهش دیگری با عنوان «سنجش شخصیت سرمایه‌گذار با پرسشنامه سرمایه‌گذاری» به بررسی رابطه بین شخصیت و تحمل ریسک، فرا اعتمادی، بیشینه‌سازی، پشیمان گریزی، رضایت از زندگی و نسبت دادن موفقیت به شانس و مهارت پرداخته‌اند. آن‌ها به این نتیجه رسیده‌اند که کسانی که تحمل ریسکشان بالاست، بیشتر در بین کسانی قرار دارند که سطوح بالای برون‌گرایی را دارند ولی در بین افرادی با سطح بالای محافظه‌کاری این امر کمتر است. همچنین فرا اعتمادی در بین کسانی که سطوح بالایی از برون‌گرایی را دارند رایج‌تر است. آن‌ها اهمیت این ارتباطات بررسی‌شده را برای مدیران سرمایه‌گذاری به دلیل شناخت روحیات مشتریانشان بسیار بالا می‌دانند [١٣]. کیماز و همکاران در پژوهشی تحت عنوان «سوگیری‌های رفتاری خبرگان مالی» در بازار ترکیه، با بررسی ٢٠٦ خبره مالی به نتایج قابل‌توجهی دست یافتند. آن‌ها یافتند زمانی که خبرگان در شرکت‌های داخلی سرمایه‌گذاری می‌کنند، ریسک‌پذیری بیشتری دارند (سوگیری‌ جغرافیایی). همچنین آن‌ها به این نتیجه رسیدند که خبرگان جوان، با سطح سواد کمتر و ریسک گریز تر نسبت به بقیه خبرگان تمایل بیشتری دارند تا در دارایی‌های کم ریسک سرمایه‌گذاری کنند [٩].

فرضیه‌های پژوهش

· فرضیه اول: بین «ابعاد شخصیت» و سوگیری‌های رفتاری در سرمایه‌گذاران بورس اوراق بهادار رابطه معناداری وجود دارد.

· فرضیه دوم: بین «ابعاد شخصیت» و سوگیری‌ رفتاری «فرا اعتمادی» در سرمایه‌گذاران بورس اوراق بهادار رابطه معناداری وجود دارد.

· فرضیه سوم: بین «ابعاد شخصیت» و سوگیری‌ رفتاری «باورگرایی» در سرمایه‌گذاران بورس اوراق بهادار رابطه معناداری وجود دارد.

· فرضیه چهارم: بین «ابعاد شخصیت» و سوگیری‌ رفتاری «حساب داری ذهنی» در سرمایه‌گذاران بورس اوراق بهادار رابطه معناداری وجود دارد.

· فرضیه پنجم: بین «ابعاد شخصیت» و سوگیری‌ رفتاری «زیان گریزی» در سرمایه‌گذاران بورس اوراق بهادار رابطه معناداری وجود دارد.

· فرضیه ششم: بین «ابعاد شخصیت» و سوگیری‌ رفتاری «دگرگون گریزی» در سرمایه‌گذاران بورس اوراق بهادار رابطه معناداری وجود دارد.

٣. روش‌شناسی تحقیق

 از جنبه هدف پژوهشی، این مطالعه کاربردی است. از جنبه ماهیت و روش نیز توصیفی و پیمایشی است که شامل مجموعه روش‌هایی است که هدف آن‌ها توصیف سوگیری‌های رفتاری در میان سرمایه‌گذاران عادی در بازار سرمایه ایران می‌باشد. سرمایه‌گذاران با آگاهی به سوگیری‌های رفتاری خود می‌توانند گامی در جهت بهبود آن‌ها بردارند تا از اشتباهات سیستماتیک در تصمیمات خود جلوگیری نمایند.

در این پژوهش متغیر مورداستفاده برای تیپ شخصیتی دارای مقیاس اسمی بوده و برای متغیرهای مربوط به سوگیری‌های رفتاری از طیف لیکرت استفاده‌شده است. یکی از روش‌های آماری مورداستفاده برای این نوع متغیرها با این مقیاس‌ها، استفاده از آزمون تحلیل واریانس می‌باشد که متغیر تیپ شخصیتی و عوامل آن را به‌عنوان فاکتور و عامل در نظر گرفته و تفاوت بین تیپ‌های شخصیتی مختلف در سوگیری‌های رفتاری را موردبررسی قرار می‌دهد. پس‌ازاینکه آزمون تحلیل واریانس انجام‌شده و اختلاف معنی‌داری بین گروه‌ها مشاهده شد، از آزمون دانت برای پیدا کردن گروه‌های متفاوت استفاده‌شده است. ازآنجایی‌که تعداد گروه‌ها زیاد است استفاده از آزمون‌هایی مثل توکی و LSD با توجه به حجم زیاد مقایسه بین گروه‌ها مناسب به نظر نمی‌آید زیرا این آزمون‌ها گروه‌ها را دوبه‌دو باهم مقایسه می‌کنند، درصورتی‌که در آزمون دانت یک گروه به‌عنوان گروه کنترل انتخاب‌شده و بقیه گروه‌ها نیز بر اساس این گروه کنترل سنجیده می‌شوند و در صورت داشتن اختلاف معنی‌دار، توسط این آزمون مشخص می‌شوند.

با توجه به این مساله که پژوهش موردنظر برای بررسی ارتباط بین تیپ‌های شخصیتی با سوگیری‌های رفتاری انجام‌شده است درنتیجه افرادی که تجربه سرمایه‌گذاری در بورس را داشته باشند به‌عنوان جامعه آماری شناخته می‌شوند. با این حساب تمامی افراد سرمایه‌گذار در بورس، مؤسسات مالی، صندوق‌های سرمایه‌گذاری، موسسات تامین سرمایه و کارگزاران سازمان بورس اوراق بهادار جزو جامعه آماری می‌باشند و ازآنجایی‌که سؤالات از نوع چند ارزشی با مقیاس فاصله‌ای (میانگین پذیر) است و حجم جامعه نامحدود می‌باشد، با به‌کارگیری فرمول نمونه‌گیری، ١٣٤ نفر به روش نمونه‌گیری تصادفی ساده باید انتخاب شوند. همچنین روش نمونه‌گیری در این تحقیق به‌صورت نمونه‌گیری تصادفی ساده می‌باشد.

ابزار جمع‌آوری داده

 برای جمع‌آوری داده‌ها از دو پرسشنامه استفاده‌شده است. برای بررسی تیپ شخصیتی از پرسشنامه ٦٠ سوالی استاندارد مایرز-بریگز استفاده‌شده است که این پرسشنامه افراد را به ١٦ دسته کلی تقسیم می‌کند. برای بررسی سوگیری‌های رفتاری نیز پرسشنامه‌ای با ٥ متغیر مکنون و سوگیری‌های رفتاری (فرا اعتمادی، باورگرایی، حساب داری ذهنی، زیان گریزی و دگرگون گریزی) مورداستفاده قرارگرفته است.

متغیرها و نحوه اندازه‌گیری

 سوگیری‌های رفتاری اشتباهات نظام‌مند و سیستماتیکی تعریف‌شده‌اند که در فرایند تصمیم‌گیری و قضاوت روی می‌دهند. در بحث سرمایه‌گذاری خطا و اشتباه موجب از دست رفتن سرمایه و یا حداقل کاهش بازدهی می‌گردد [١٥]. در این بخش به بیان ٥ نوع از سوگیری‌های مطرح‌شده در قالب این تقسیم‌بندی خواهیم پرداخت

فرا اعتمادی

 فرا اعتمادی یا اعتماد بیش‌ازحد به خود در یک بیان کلی می‌تواند به‌عنوان یک اعتقاد بی‌اساس در مورد توانایی‌های شناختی، قضاوت‌ها و استدلال شهودی فرد خلاصه شود. این افراد در مورد توانایی‌هایی ازجمله قدرت پیش‌بینی، ادراک اطلاعاتی و دانش خود اغراق می‌کنند، به‌عبارت‌دیگر به توانایی‌ها و دانش خویش اعتماد بیش‌ازحد دارند [٥].

حساب داری ذهنی

 عبارت است از تمایل افراد به کدگذاری، طبقه‌بندی و ارزیابی پیامدهای اقتصادی از طریق گروه‌بندی امتیازات آن‌ها در مجموعه‌ای از حساب‌های ذهنی. به‌عبارت‌دیگر سرمایه‌گذاران مایل‌اند هریک از اجزای پرتفوی سرمایه‌گذاری خویش را به‌طور جداگانه‌ای بررسی کنند. این موضوع می‌تواند به تصمیمات ناکارایی منجر گردد [١].

باورگرایی

 باورگرایی نوعی ادراک گزینشی است که بر ایده‌هایی تاکید می‌کند که موید باورهای ما باشد و در مقابل هر آنچه را که با نظرات ما در تضاد است، بی‌اهمیت جلوه می‌دهد [١٥]. پژوهش‌های زیادی صورت گرفته و این موضوع را مورد تایید قرار داده که افراد به اطلاعاتی که آن‌ها را تایید می‌کنند، وزن بیشتری می‌دهند. زیرا کنار آمدن با شواهدی که موید نظرات هر فرد هستند، برای وی راحت‌تر است تا کنار آمدن با شواهدی که در تناقض با نظرات وی است [٨].

زیان گریزی

 این سوگیری‌ رفتاری بخشی از یافته‌های نظریه چشم‌انداز است. مبنی بر اینکه تمایل افراد به پرهیز از زیان بیشتر از کشش آن‌ها به سمت کسب سود است. زیان گریزی موجب می‌شود افراد سرمایه‌گذاری‌های زیان ده خود را حفظ کرده و در فروش سرمایه‌گذاری‌های موفقیت‌آمیز خود تعجیل کنند [١٥].

دگرگون گریزی

 خطای دگرگون گریزی خطای احساسی است که افراد را تشویق و ترغیب می‌کند تا چیدمان گزینه‌های انتخاب را به‌گونه‌ای انجام دهند تا منجر به انتخابی شود که شرایط فعلی (وضع موجود) را تایید کند. خطای دگرگون گریزی و زیان گریزی اغلب باهم ترکیب‌شده و نتیجه آن‌یک گرایش کلی است که موجب می‌شود افراد ترجیح دهند که همه‌چیز همان‌طور که هست باقی بماند، حتی اگر این سکون هزینه‌بر باشد [١٥].

تیپ شخصیتی

 درک و پیش‌بینی اعمال و رفتارهای خود و دیگران از نظر شخصی، اجتماعی و از نظر خانواده‌ها، دوستان و متخصصان روان‌شناسی اهمیت زیادی دارد. ازاین‌رو ارزیابی شخصیت و این اعمال و رفتارها موردتوجه قرار می‌گیرد [١٧]. از نظریه‌های معروف شخصیت، نظریه شاخص مایرز- بریگز است که به‌وسیله پیتر مایرز، ایزابل بریگز مایرز و مادرشان کاتلین بریگز در دهه ١٩٦٠ توسعه داده‌شده است. این شاخص بر این ایده استوار است که افراد را می‌توان در چهار بعد اساسی طبقه‌بندی نمود که عبارت‌اند از:

بعد برون‌گرا (E)– درون‌گرا (I)

بعد حسی (S)– شهودی (N)

بعد احساسی (F)– منطقی (T)

بعد منظم (J)– منعطف (P)

تعریف هرکدام از مفاهیم فوق را می‌توان این‌گونه بیان نمود:

الف ) درون‌گرایی- برون‌گرایی: نشانگر نوع گرایش فرد به زندگی است؛

 ب ) حسی - شهودی: منعکس‌کننده نحوه‌ی ادراک‌های فرد است؛

ج ) احساسی - منطقی: مربوط به مبانی قضاوت‌های شخصی است؛

د) منظم - منعطف: نشان‌دهنده نحوه تصمیم‌گیری در برابر جهان بیرونی است [١٧].

به کار بردن همه ترکیبات بالا به ١٦ تیپ شخصیتی مجزا منجر می‌شود.

٤. تجزیه‌وتحلیل داده‌ها و آزمون فرضیه‌ها

جداول ١ و٢، آماره‌های توصیفی متغیرهای پژوهش را نشان می‌دهند.

روایی و پایایی پرسشنامه:

 روایی پرسشنامه مورداستفاده برای سوگیری‌های رفتاری سرمایه‌گذاری موردبررسی توسط متخصصان رفتاری و مالی قرار گرفت و اصلاحات این پرسشنامه با توجه نظرات کارشناسان این حوزه انجام شد. برای بررسی پایایی پرسشنامه از روش آلفای کرونباخ استفاده شد بدین‌صورت که ابتدا این پرسش‌نامه بین ٣٠ نفر پخش گردید و پس از به دست آوردن پایایی ٧٤/٠ با روش آلفای کرونباخ و مناسب بودن این مقدار آلفا، پرسشنامه بین بقیه افراد نمونه نیز پخش گردید.

برای توصیف ویژگی‌های جمعیت شناختی از روش‌های آماری توصیفی و برای بررسی فرضیه‌های پژوهش از آزمون تحلیل واریانس استفاده‌شده است. همچنین برای بررسی میزان نرمال بودن توزیع داده‌ها از روش ضریب کشیدگی و چولگی استفاده‌شده است. ازآنجایی‌که ضریب چولگی تمامی متغیرهای موردبررسی بین ٢- تا ٢+ بود، در نتیجه می‌توان نتیجه گرفت که توزیع داده‌ها نرمال بوده و می‌توان از روش‌های آماری پارامتریک استفاده کرد.

 پس از اجرای آزمون ANOVA مقادیر معناداری برای هر یک از سوگیری‌های رفتاری به دست آمد. در این آزمون‌ها تیپ شخصیتی افراد را به‌عنوان عامل در نظر گرفتیم و میانگین ١٦ گروه مختلف با تیپ شخصیتی‌های مختلف را در هر یک از سوگیری‌های رفتاری سنجیدیم. نتایج آزمون با توجه به جدول آزمون تحلیل واریانس به‌صورت زیر است.

فرضیه اول:

 بین «ابعاد شخصیت» و سوگیری‌های رفتاری در سرمایه‌گذاران بورس اوراق بهادار رابطه معناداری وجود دارد.

مطابق با جدول ٣، مقدار عددی معنی‌داری برای سوگیری‌های رفتاری ٠٠.٠=sig به دست آمد، آز آنجایی که این مقدار از سطح معنی‌داری استاندارد (٠,٠٥) کمتر می‌باشد، بنابراین فرضیه اول در سطح اطمینان ٩٥٪ تأییدشده و بین «ابعاد شخصیت» و سوگیری‌های رفتاری در سرمایه‌گذاران بورس اوراق بهادار رابطه معناداری وجود دارد.

فرضیه دوم:

 بین «ابعاد شخصیت» و سوگیری‌ رفتاری فرا اعتمادی در سرمایه‌گذاران بورس اوراق بهادار رابطه معناداری وجود دارد.

مطابق با جدول ٣، مقدار عددی معنی‌داری برای سوگیری‌ رفتاری فرا اعتمادی ٠٠.٠=sig به دست آمد، آز آنجایی که این مقدار از سطح معنی‌داری استاندارد (٠,٠٥) کمتر می‌باشد، بنابراین فرضیه دوم در سطح اطمینان ٩٥٪ تأییدشده و بین «ابعاد شخصیت» و سوگیری‌ رفتاری فرا اعتمادی در سرمایه‌گذاران بورس اوراق بهادار رابطه معناداری وجود دارد.

فرضیه سوم:

 بین «ابعاد شخصیت» و سوگیری‌ رفتاری باورگرایی در سرمایه‌گذاران بورس اوراق بهادار رابطه معناداری وجود دارد.

مطابق با جدول ٣، مقدار عددی معنی‌داری برای سوگیری‌ رفتاری باورگرایی ٠٠.٠=sig به دست آمد، آز آنجایی که این مقدار از سطح معنی‌داری استاندارد (٠,٠٥) کمتر می‌باشد، بنابراین فرضیه سوم در سطح اطمینان ٩٥٪ تأییدشده و بین «ابعاد شخصیت» و سوگیری‌ رفتاری باورگرایی در سرمایه‌گذاران بورس اوراق بهادار رابطه معناداری وجود دارد.

فرضیه چهارم:

 بین «ابعاد شخصیت» و سوگیری‌ رفتاری حساب داری ذهنی در سرمایه‌گذاران بورس اوراق بهادار رابطه معناداری وجود دارد. مطابق با جدول ٣، مقدار عددی معنی‌داری برای سوگیری‌ رفتاری حساب داری ذهنی ٢٦٠.٠=sig به دست آمد، آز آنجایی که این مقدار از سطح معنی‌داری استاندارد (٠,٠٥) بیشتر است، بنابراین فرضیه چهارم در سطح اطمینان ٩٥٪ رد شده و بین «ابعاد شخصیت» و سوگیری‌ رفتاری حساب داری ذهنی در سرمایه‌گذاران بورس اوراق بهادار رابطه معناداری وجود ندارد.

فرضیه پنجم:

 بین «ابعاد شخصیت» و سوگیری‌ رفتاری زیان گریزی در سرمایه‌گذاران بورس اوراق بهادار رابطه معناداری وجود دارد.

مطابق با جدول ٣، مقدار عددی معنی‌داری برای سوگیری‌ رفتاری زیان گریزی ٠١٣.٠ =sig به دست آمد، آز آنجایی که این مقدار از سطح معنی‌داری استاندارد (٠,٠٥) کمتر می‌باشد، بنابراین فرضیه پنجم در سطح اطمینان ٩٥٪ تأییدشده و بین «ابعاد شخصیت» و سوگیری‌ رفتاری زیان گریزی در سرمایه‌گذاران بورس اوراق بهادار رابطه معناداری وجود دارد.

فرضیه ششم:

 بین «ابعاد شخصیت» و سوگیری‌ رفتاری دگرگون گریزی در سرمایه‌گذاران بورس اوراق بهادار رابطه معناداری وجود دارد.

مطابق با جدول ٣، مقدار عددی معنی‌داری برای سوگیری‌ رفتاری دگرگون گریزی ٠١٣.٠=sig به دست آمد، آز آنجایی که این مقدار از سطح معنی‌داری استاندارد (٠,٠٥) کمتر است، بنابراین فرضیه ششم در سطح اطمینان ٩٥٪ تأییدشده و بین «ابعاد شخصیت» و سوگیری‌ رفتاری دگرگون گریزی در سرمایه‌گذاران بورس اوراق بهادار رابطه معناداری وجود دارد.

شناسایی تیپ‌های شخصیتی با بیشترین و کمترین سوگیری‌ رفتاری

 در این پژوهش ما در هر سوگیری‌ رفتاری دو گروه کنترل بکار گرفتیم. گروه با بیشترین میانگین و گروه با کمترین میانگین در هر سوگیری‌ رفتاری به‌عنوان متغیر کنترل در نظر گرفته شد و سپس با استفاده از آزمون دانت گروه‌ها با بیشترین سوگیری‌ رفتاری و کمترین سوگیری‌ رفتاری مشخص شد. آزمون دانت هم‌گروه‌های هر گروه کنترل را مشخص می‌کند.

آزمون دانت برای سوگیری‌ رفتاری فرا اعتمادی: با توجه به میانگین‌های به‌دست‌آمده گروه ISFJ دارای کمترین میانگین بوده و این گروه را به‌عنوان گروه کنترل در آزمون دانت قراردادیم. خروجی این آزمون در نرم‌افزار Minitab نشان می‌دهد گروه‌های INFP,ESTP دارای کمترین سوگیری‌ رفتاری فرا اعتمادی هستند. گروه ENFP دارای بیشترین میانگین در این سوگیری‌ رفتاری بود و آن را به‌عنوان گروه کنترل در آزمون دانت قراردادیم. خروجی این آزمون در نرم‌افزار Minitab نشان می‌دهد گروه‌هایINFJ, ISFP,ENFP, ENFJ, ENTJ, ENTP, ESFJ, ESFP,ESTJ,ISTJ دارای بیشترین سوگیری‌ رفتاری فرا اعتمادی می‌باشد.

آزمون دانت برای سوگیری‌ رفتاری باورگرایی: با توجه به میانگین‌های به‌دست‌آمده گروه ISFJ دارای کمترین میانگین بوده و این گروه را به‌عنوان گروه کنترل در آزمون دانت قراردادیم خروجی این آزمون در نرم‌افزار Minitab نشان می‌دهد گروه ISFJ دارای کمترین سوگیری‌ رفتاری باورگرایی هستند. گروه ENFP دارای بیشترین میانگین در این سوگیری‌ رفتاری بود و آن را به‌عنوان گروه کنترل در آزمون دانت قراردادیم خروجی این آزمون در نرم‌افزار Minitab نشان می‌دهد گروه‌های ISTJ,ISFP,ENTP, ENTJ,ESFP,ESFJ,ENFP دارای بیشترین سوگیری‌ رفتاری باور گرایی می‌باشد.

آزمون دانت برای سوگیری‌ رفتاری زیان گریزی: با توجه به میانگین‌های به‌دست‌آمده گروه INTP دارای کمترین میانگین بوده و این گروه را به‌عنوان گروه کنترل در آزمون دانت قراردادیم خروجی این آزمون در نرم‌افزار Minitab نشان می‌دهد گروه INTP دارای کمترین سوگیری‌ رفتاری زیان گریزی هستند. گروه ISFP دارای بیشترین میانگین در این سوگیری‌ رفتاری بود و آن را به‌عنوان گروه کنترل در آزمون دانت قراردادیم خروجی این آزمون در نرم‌افزار Minitab نشان می‌دهد گروه‌های ISTP,INTJ, ISFP,ESTP,ENTJ دارای بیشترین سوگیری‌ رفتاری زیان گریزی می‌باشد.

آزمون دانت برای سوگیری‌ رفتاری دگرگون گریزی: با توجه به میانگین‌های به‌دست‌آمده گروه‌های ESTJ,INFP ENTJ, دارای کمترین میانگین بوده و این گروه‌ها را به‌عنوان گروه کنترل در آزمون دانت قراردادیم خروجی این آزمون در نرم‌افزار Minitab نشان می‌دهد گروه‌های INFP,ENTJ,ESTJ دارای کمترین سوگیری‌ رفتاری دگرگون گریزی هستند. گروه ENFJ دارای بیشترین میانگین در این سوگیری‌ رفتاری بود و آن را به‌عنوان گروه کنترل در آزمون دانت قراردادیم خروجی این آزمون در نرم‌افزار Minitab نشان می‌دهد گروه‌های ESFJ,ENTP,ENFP,ENFJ,ISTJ ISFJ,INFJ,ESFP, دارای بیشترین سوگیری‌ رفتاری دگرگون گریزی می‌باشد.

با توجه به رد فرضیه وجود رابطه معنادار بین ابعاد شخصیت و سوگیری‌ رفتاری حساب داری ذهنی، لذا از آزمون دانت برای سوگیری‌ رفتاری حساب داری ذهنی استفاده نمی‌کنیم.

٥. نتیجه‌گیری و پیشنهادها

 تجزیه‌وتحلیل دقیق و نتیجه‌گیری درست از داده‌ها و اطلاعات جمع‌آوری‌شده، بدین دلیل که مبنایی برای برنامه‌ریزی‌های آتی در سازمان‌ها، مراکز دانشگاهی و یا جامعه موردپژوهش قرار می‌گیرند، از اهمیت بیشتری برخوردار می‌باشند.

رابطه بین ابعاد شخصیت و سوگیری‌های رفتاری سرمایه‌گذاران بررسی‌شده در این پژوهش مورد تأیید قرار گرفت. به عبارتی سوای سوگیری‌های مختلف، در حالت کلی میان تیپ شخصیتی سرمایه‌گذاران و سوگیری‌های رفتاری رابطه معناداری وجود دارد. سرمایه‌گذاران می‌توانند با شناخت تیپ شخصیتی خود و همچنین آگاهی از سوگیری‌های رفتاری‌شان اقداماتی جهت رفع این مشکلات انجام دهند. به‌طورکلی از شش فرضیه‌ای که مدنظر پژوهشگر بود با توجه به نتایج پنج فرضیه تأییدشده است و یکی از فرضیات رد شد. نتایج فرضیات فوق، با نتایج مطالعاتی که پمپین، جان لانگو و همچنین مصطفائی در زمینه شخصیت و تأثیر آن بر روی خطاهای رفتاری سرمایه‌گذاران انجام داده بودند، مطابقت دارد. نتایج نشان می‌دهد بین تیپ شخصیتی افراد و سوگیری‌ رفتاری فرا اعتمادی رابطه وجود دارد. سرمایه‌گذارانی که این سوگیری‌ رفتاری را دارند، بیش‌ازاندازه به توانایی‌های خود اعتماد دارند و در مورد قضاوت‌های خود خیلی مطمئن هستند.

برای بهبود این وضعیت، پیشنهاد می‌گردد این سرمایه‌گذاران عملکرد تاریخی چند سال اخیر خود را مرور کرده و با واقعیت روبرو شوند، همچنین مراجعه به مشاورین مالی کمک زیادی به تعدیل اعتماد بیش‌ازحد خواهد کرد.

 فرضیه سوم یعنی رابطه بین ابعاد شخصیت و سوگیری‌ رفتاری باورگرایی در سرمایه‌گذاران بورس اوراق بهادار بررسی‌شده در این پژوهش مورد تأیید قرار گرفت. بنابراین توصیه می‌شود افرادی که تیپ شخصیتی آن‌ها بیشتر در معرض این سوگیری قرار دارد، به این مساله اهمیت فروانی دهند و پس از تشخیص این سوگیری، در جستجوی اطلاعاتی باشند که می‌تواند تصمیمات سرمایه‌گذاری آن‌ها را تحت تاثیر قرار داده و منجر به رد و یا پذیرش آن‌ها شود (نه اینکه فقط موردپذیرش آن‌ها شود). همچنین افرادی که بدون دلایل منطقی به سهمی علاقه‌مندی نشان می‌دهند، حتما باید توجه کنند که اطلاعات، اخبار و داده‌های ناخوشایند آن سهم را نیز مورد بررسی قرار داده و از آن غافل نشوند.

بر اساس نتایج آماری فرضیه چهارم رد شده است و هیچ ارتباطی بین ابعاد شخصیت و سوگیری‌ رفتاری حساب داری ذهنی یافت نشد. نتایج همچنین نشان می‌دهد بین تیپ شخصیتی افراد و سوگیری‌ رفتاری زیان گریزی رابطه معناداری وجود دارد. بنابراین توصیه می‌شود افرادی که تیپ شخصیتی آن‌ها بیشتر در معرض این سوگیری قرار دارد، پس از انجام آزمون‌های لازم، در صورت داشتن این سوگیری‌ رفتاری با بررسی‌ها و مطالعات لازم درباره سهام مختلف در شرایط زمانی معین تصمیم‌گیری نمایند و صرف سودده بودن سهام آن‌ها را سریع‌تر نفروشند و یا در هنگام ضرر، از نگهداری بی‌مورد سهام برای جلوگیری از زیان اجتناب نمایند.

فرضیه ششم یعنی رابطه بین ابعاد شخصیت و سوگیری‌ رفتاری دگرگون گریزی در سرمایه‌گذاران بورس اوراق بهادار بررسی‌شده در این پژوهش مورد تأیید قرار گرفت. سوگیری‌ رفتاری دگرگون گریزی و زیان گریزی اغلب باهم ترکیب‌شده و نتیجه آن‌یک گرایش کلی است که موجب می‌شود افراد ترجیح دهند که همه‌چیز همان‌طور که هست باقی بماند، بنابراین توصیه‌های لازم در بخش زیان گریزی در این بخش نیز قابل‌استفاده می‌باشد.

با توجه به نتایج پژوهش حاضر پیشنهادهای ذیل برای پژوهش‌های آتی ضروری به نظر می‌رسد.

١-ارتباط مدل‌های دیگر شخصیت شناسی نظیر تیپ نمای شخصیتی DISC با سوگیری‌های رفتاری بررسی شود.

٢- سوگیری‌های رفتاری دیگری همچون توان پنداری، دیر پذیری و ... که می‌توانند بر رفتار سرمایه‌گذاران تاثیر بگذارند، موردبررسی قرار گیرد.

٣- نحوه تغییر عکس‌العمل افراد در طول زمان بررسی شود. به عبارتی پاسخ به این پرسش که «آیا سوگیری‌ها نسبتاً پایدار و ریشه‌دار هستند؟» می‌تواند موضوع دیگری برای پژوهش‌های آتی در این زمینه باشد.

٤- رابطه عوامل دیگری از قبیل سن، درآمد، جنسیت، نتایج سرمایه‌گذاری قبلی و ... با سوگیری‌های رفتاری موردبررسی قرار گیرد.

کلمات کلیدی
• شخصیت شناسی
• مایرزبریگز
• سرمایه گذاری
• برونگرا
• درونگرا
• آزمون شخصیت شناسی
• خودشناسی
• پرسشنامه